تاریخچه
از ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد، انسان ها از آفت کش ها برای محافظت از محصولات خود استفاده کرده اند. اولین سم شناخته شده، گرد و غبار سولفید اولیه است که در سومر باستان حدود ۴۵۰۰ سال پیش در بین النهرین باستان مورد استفاده قرار گرفت. RigVeda، که حدود ۴۰۰۰ ساله است، اشاره به استفاده از گیاهان سمی برای کنترل آفات دارد. تا قرن ۱۵، مواد شیمیایی سمی مانند آرسنیک، جیوه و سرب به محصولات زراعی برای کشتن آفات اضافه می شد. در قرن هفدهم، سولفات نیکوتین از برگ توتون و تنباکو برای استفاده به عنوان حشره کش استخراج شد. قرن نوزدهم، شاهد معرفی دو آفت کش طبیعی دیگر، Pyrethrum، که از گل داوودی و Rotenone که از ریشه های سبزیجات گرمسیری استخراج شده بودندو تا دهه ۱۹۵۰ آفت کش های بر پایه آرسنیک برتری داشتند. پل مولر کشف کرد که DDT یک حشره کش بسیار موثر است. Organochlorine ها مانند DDT غالب بودند، اما در سال ۱۹۷۵ توسط ارگانوفسفره ها و کربامات در ایالات متحده جایگزین شدند. از آن زمان به بعد، ترکیبات پریترین به حشره کش غالب تبدیل شدند.
سموم کشاورزی
سموم کشاورزی موادی به صورت مایع، جامد و یا گاز هستند که به منظور نابودی آفتها به کار میروند. بعضی از این آفتها که مورد علاقه انسانها نیستند، حشرات، علفهای هرز و میکروبهایی هستند که گیاهان را از بین میبرند. هر کدام از سموم کشاورزی تولید شده دارای اثرات بیولوژیک خاص هستند که ممکن است روی آفات، بیماری ها و علف های هرز مؤثر باشند.
کاربرد سموم مختلف در کشاورزی
با توجه به رشد روز افزون جمعیت نیاز به تولیدات کشاورزی و مواد غذایی در جهان روز به روز بیشتر می شود. و این در حالی است که هر سال مقادیر زیادی از گیاهان زراعی و حاصل دسترنج کشاورزان زحمت کش در مزرعه و یا انبار مورد هجوم حشرات زیان آور عوامل بیماری زا و علف های هرز قرار می گیرند از این رو حفاظت گیاهان مورد کشت از گزند عوامل مخرب روز به روز اهمیت ویژه ای پیدا می کند .
لیست انواع سم
۱ علف کش ها
۲ قارچ کش ها
۳ حشره کش
۴ کنه کش ها
۵ ادجوانت
فلسفه مبارزه شیمیایی
جایگاه مبارزه شیمیایی در مدیریت تلفیقی آفات عبارت است: از بکار گیری انواع روشهای مبارزه بر علیه یک یا چند آفت به صورت منظم و سازمان یافته که بر اساس اصول و قواعد خاص صورت می گیرد و بر این اساس خسارت حاصله تا زیر سطح زیان اقتصادی پائین می آید.
مبارزه شیمیایی با آفت
مفهوم حفاظت از گیاهان در برابر آفات عبارت است: از کاهش دادن جمعیت آفات در هر مرحله از رشد که تاثیر مستقیم در ایجاد خسارت در محصول دارند.
زمان سم پاشی
کشاورز باید بداند که برای کنترل آفت چه نوع آفت کش و چه میزانی مورد نظر است . در برخی مواقع لازم است یک سم پاشی ملایم صورت بگیرد و این خود باعث کاهش مقاومت می شود .برای پیش بینی میزان سم مورد نیاز و زمان سم پاشی مناسب باید پیش بینی از وضعیت آفت داشته باشیم پیش بینی وضعیت آفت و جمع آوری یک سری اطلاعات اختصاصی و بیولوژیک و تلفیق آنها با شرایط جوی می باشد.
محاسبه مقدار سم
۱- محاسبه مقدار سم لازم از یک فرمولاسیون (X) با توجه به مقدار ماده موثره در هکتار (A) و در صد ماده موثره در فرمولاسیون (B) بوسیله رابطه زیر صورت می گیرد.
X = A x100B
۲- برای محاسبه مقدار سم موثره (Y) که لازم است با مقداری از یک ماده رقیق کننده (Q) برای به دست آوردن غلظت معینی از سم مخلوط می گردد از رابطه زیر استفاده می گردد.
Y=Q x
طبقه بندی سموم
۱- بر اساس نحوه ورود به بدن
_ سموم گوارشی
_ سموم تماسی
_ سموم تدخینی
۲- براساس نحوه حرکت در گیاه
_ سموم سیستمیک
_ سموم نیمه سیستمیک
شناخت سموم و مبارزه با حشرات و جوندگان
اصولا سموم را به چهار دسته تقسیم می کنند که به ترتیب مصرف در بهداشت عبارتند از:
۱- ارگانو کلره
۲- ارگانو فسفره
۳- کارباماتها
۴- پایروتروئیدها
سموم کلره
این دسته سموم بیشتر در بهداشت مصرف داشته ولی امروزه به دلیل خاصیت ابقایی بیش از حد در طبیعت و نیز قابلیت تجمعی در بافت های چربی جانوران کمتر از آنها استفاده می شود.
سردسته این سموم سم ددت بوده که به جرات می توان گفت نقش آن در زندگی بشر به اندازه پنی سیلین بوده و با استفاده از آن توانستند ناقلین بیماری مانند : طاعون ، تیفوس ، تب زرد ، مالاریا ، بیماری خواب و … را کنترل کنند.
سموم فسفره
این سموم بیشتر در کشاورزی کاربرد داشته ولی امروزه با تغییر در فرمولاسیون برخی از این سموم مانند دیازینون و دورسبان و تبدیل آنها به سموم میکروکپسولی به نام دیاکاپ و امپایر ۲۰ تحولی در استفاده از این سموم در بهداشت ایجاد نموده اند.از این دسته از سموم می توان اکتیلیک ، دورسبان ، مالاتیون ، دیازینون و .. را نام برد که اصولا دارای سمیت بالا برای پستانداران بوده و بیشتر با غلظت ۱۰ برابر معمول در کشاورزی در بهداشت مصرف می شوند.
سموم کاربامات
این دسته سموم نیز بیشتر در بهداشت مورد استفاده داشته ولی مهمترین ایرادی که برخی از این سموم دارند دیر اثر بودن تاثیر آنهاست از جمله این سموم می توان به کارباریل یا سوین و پروپوکسور یا بایگون اشاره کرد. از سم بایگون( مایع) بیشتر به صورت ۵/۲% برای مصارف بهداشتی استفاده شده و کارایی آن برای اکثر حشرات بسیار مناسب است .
از سم سوین (پودری) بیشتر به صورت پودری و یا محلول در آب برای مبارزه با حشرات و سایر بندپایان خزندن و رونده مانند : رتیل ، عقرب ، مورچه ، ملخ و … استفاده می شود .
سموم پایروتروئید
امروزه بیشترین سموم مصرفی در بهداشت به دلیل کم خطر بودن آن برای انسان و سایر پستانداران از دسته سموم پایروتیروئیدی می باشد. از این دسته سموم می توان به سمومی مانند کوپکس ، آیکون ، پرمترین ، سیپرمترین ، دلتامترین که بیشترین مورد مصرف را در کشور ما دارند، نام برد. در حال حاضر از آیکون یا لمبهادوسیهالوترین و دلتامترین ۵% بیشتر در مبارزه با پشه ها بویژه ناقلین مالاریا و آغشته کردن پشه بندها و مبارزه با پشه خاکی ها استفاده می شود.
روشهای کاربردی مبارزه با حشرات و جوندگان موذی
۱ ) مگس خانگی :
مطالعات تجربی و اپیدمیولوژیک نشان داده است که این مگسها به علت عادات رشد در محیط های کثیف و تغذیه از مواد آلوده و فضولات می توانند طیف وسیعی از عوامل بیماریزا از قبیل ویروسها ، باکتریها ، پروتوزوآ و تخم نماتدها و کرمهای انگل را بطور مکانیکی و توسط پاها ، خرطوم و موهای موجود برروی بدن منتقل نمایند.این حشره بیشتر در جاهایی که اصول بهداشت محیط رعایت نشده و در اماکنی که زباله ها را دیر به دیر دفع می کنند و یا در نزدیکی آنها دامداری ، مرغداری و یا کود حیوانی برای فضای سبز انباشته شده و یا مواد آلی در حال پوسیدن وجود داشته، فعالیت دارند.
سموم مورد استفاده در مبارزه با مگسهای بالغ
۱- آلفا کرون :
این سم یک نوع اختصاصی بر علیه مگس خانگی بوده که از دسته سموم پایروتیروئیدی می باشد.این سم به صورت پودر بوده و معمولا بایستی آن را با ۴۰۰ سی سی آب مخلوط کرد و با قلم مو به سطوح و لبه های تیز وسایل مالید. ( کارایی به صورت طعمه مسموم )تجربه شخصی نشان داد بهتر است از این سم به میزان هر بسته نیم کیلویی در ۱۰ لیتر آب همراه با ۵/۰ کیلو شکر حل شده، استفاده کرد و در تمام جاهایی که مگس فعالیت دارد و بویژه بر روی لبه های اشیائ و اجناس ، سیم های برق ، طناب و وسایل آویزان سمپاشی نمود.
۲- اسنیپ :
این سم نیز یک نوع اختصاصی بر علیه مگس خانگی بوده که از سته سموم پایروتیروئیدی می باشد. به صورت گرانول بوده این سم را با چیزی مخلوط نکرده بلکه با دستگاه گرانول پاش و یا دستی آن را در جاهایی که به صورت طبیعی خیس یا مرطوب بوده و یا توسط خودمان خیس شده می پاشند.
۳- دیازینون ، مالاتیون ، دورسبان :
این سموم که از دسته سموم فسفره بوده به صورت محلول ۵/۲ % (۲۵۰ سی سی در ۱۰ لیتر آب ) همراه با نیم کیلو شکر حل شده و یا بر روی زباله ها بدون شکر استفاده کرد.
۲ ) پشه ها :
از آنجاییکه پشه ها دارای دگردیسی کامل بوده لذا سه مرحله از ۴ مرحله زندگی خود یعنی ( تخم ،لارو و پوپ ) را در آب زندگی کرده تنها مرحله بلوغ خود را در محیط بیرون از آب زندگی کرده و تنها در این مرحله است که جنس ماده آن برای تخمگذاری نیاز به خونخواری دارد لذا مبارزه اصلی بر روی پشه ها بر روی مبارزه با مراحل لاروی می باشد که برای این کار بایستی یا با استفاده از سمومی مانند ابیت ، مواد نفتی لاروکشی کرد و یا با پرکردن لانه های لاروی ، جمع آوری و دفع زباله ها ، نخاله های ساختمانی ، جمع آوری و دفع لاستیکهای ماشین قوطی های مانند قوطی کنسرو و هر آن چیزی که در آن آب جمع شود از جمله کارهایی است که در کاهش وفور پشه ها موثر است.
بهترین راه برای مبارزه با پشه های بالغ البته بسته به اینکه پشه ها اندوفیل ، اگزو فیل و یا آندوفاز ویا اگزو فاژ باشند، سمپاشی ابقایی است. مهمترین سمومی که در حال حاضر بر علیه پشه های بالغ بکار می رود سم آیکون بوده که به میزان یک بسته ۵/۶۲ گرمی در ۱۰ لیتر آب و یا سم دلتامترین به میزان یک بسته ۱۰۰ گرمی در ۱۰ لیتر آب است که به صورت سمپاشی ابقایی بر روی کلیه سطوع بطور دقیق انجام می گیرد.
۳ ) سوسریها :
بسته به اینکه نوع سوسری (ریز یا درشت ) باشد نوع سمپاشی فرق دارد. سوسریها بطور کلی در اماکنی زندگی می کنند که گرم ، مرطوب ، تاریک و دارای مواد آلی در حال فساد باشند .
برای مبارزه با سوسریهای نوع آمریکایی (درشت ) بیشتر راه آبها ، سرویسهای بهداشتی ، تاسیسات ، انباری ، موتورخانه ، فاضلاب ، و هر آن چیزی که با فاضلاب سر و کار دارد بایستی به دقت سمپاشی شود.
در مورد سوسریهای آلمانی (ریز ) بایستی تاکید سمپاشی را بیشتر بر روی آشپزخانه و آبدارخانه ها انجام داد و لذا پشت و داخل کابینت ها ، پشت کلید و پریز شل ، سوراخ رول پلاگ ، زیر سینک دستشویی ، اتصال لوله ها و سیم ها ، مل ورود و خروج انواع لوله ها و …. را سمپاشی کرد.
سموم مورد استفاده:
برای سوسریهای درشت بهتر است از دسته سموم پایروتیروئیدی استفاده کرد و مقدار مصرف آنها را با توجه به توصیه کارخانه سازنده تا ۵/۱ برابر استفاده نمود.
برای سوسریهای ریز بهتر است در درجه اول از سموم پایروتیروئیدی و در صورت بروز مقاومت از سموم ترکیبی فسفره و پایروتیروئید به میزان ۵۰% از مقدار دوز توصیه شده برای هر کدام از سمها استفاده کرد . برای مثال اگر قرار است که در یک پمپ ۱۰ لیتری ۲۵۰ سی سی از سم دورسبان و یا۱۵۰ سی سی سم سیپرمترین به تنهایی استفاده شود مقدار ۱۲۵ سی سی از سم دورسبان را با ۷۵ سی سی سم سیپرمترین در ۱۰ لیتر آب مخلوط می کنند.
۴ ) ساس ها :
بطور کلی ساس ها موجودات مزاحمی بوده که از نظر انتقال بیماری دارای اهمیت نیستند . هر دو جنس نر و ماده آن در تمام مراحل نمفی و بالغ خونخوار بوده و در شب فعالند. و چون در هنگام خونخواری بزاق ترشح کرده ایجاد تحریک و خارش شدید می کنند .
در طی روز در زمانیکه خونخواری صورت نمی گیرد نمفها و بالغین بی حرکت در محلهای تاریک و خشک مانند شکاف ها و درز لوازم چوبی منزل ، دیوارها ، سقف ها ، لابلای کفپوشهای چوبی، زیر درز کاغذ دیواری ، بین تشک و تختخواب مخفی می شوند .
ساسها هیچ بیماری را به انسان منتقل نمی کنند ولی گزش آنها ممکن است ایجاد کم خونی و آلرژی نماید که بستگی به حساسیت افراد و تعداد گزشهای وارده دارد.
سموم مورد مصرف
گامگسان ۵/۰% و در صورت بروز مقاومت مالاتیون ۲-۱% ، دیازینون ۵/۰% ، دی کلرووس ۵/۰% ، پریمفوس متیل به میزان ۱۰ گرم ماده موثر در لیتر ، دلتامترین به میزان ۰۵/۰ گرم در لیتر استفاده از ترکیبات پیروتروئیدی مانند بیورزمترین Bioresmetrin ، پرمترین یا سیپرمترین به مقدار ۲-۱ گرم در لیتر به فرمولاسیون حشره کش های فوق به دلیل تحریک این حشرات و خارج کردن آنها از محلهای اختفاء و در نتیجه تماس با حشره کش بسیار مفید خواهد بود.
۵ ) ملخ ها :
اصولا ملخها یا بومی یک منطقه بوده و یا به صورت مهاجرند . برای مبارزه با ملخهای بومی بهتر است از سمومی مانند لیندین و یا سوین را به میزان یک کیلو در ۱۰ کیلو سبوس برنج و یاسبوس گندم و ترجیحا همراه با ملاس چغندر که به خوبی مخلوط شده باشد به صورت طعمه مسموم استفاده کرد.
در مورد ملخهای مهاجر یا بایستی به آنها کاری نداشت ، چرا که خود به خود بعد از یک یا چند روز از منطقه عبور کرده و یا با استفاده از طعمه های مسموم ذکر شده و یا در موارد حاد و بارز به صورت سمپاشی مستقیم با سموم و غلظت های ذکر شده در مورد سایر حشرات و بعضا غیظ تر مبارزه را انجام داد.
۶ ) عقربها و رتیل :
عقربهاو عنکبوتها (رتیل ) ناقل بیماری نیستند ولی ممکن است در اثر نیش زدن به انسان و سمومی که به بدن تزریق می نمایند باعث ناراحتی های شدید و جدی و گاها مرگ شوند.
سموم مورد استفاده:
دیازینون به میزان ۱۰ گرم در لیتر ، لیندین به میزان ۵ گرم در لیتر ، مالاتیون به میزان ۳۰ گرم در لیتر ، بندیوکارپ به میزان ۴/۲ تا ۸/۴ گرم در لیتر و سموم پایروئروئیدی و یا سمومی که دارای خاصیت ابقایی بالا و نیز خاصیت تاثیر تدخینی دارند طبق دوزهای اعلام شده استفاده نمود.
۷ ) جوندگان :
اصولا ما با سه نوع جونده مواجهه خواهیم بود:
۱- موش خانگی Mus musculus : موشی است با دم دراز و چشمهای درشت و لاله گوش نسبتا بزرگ که در سوراخها و شکافهای موجود در خانه ها لانه گزیده و در اماکن انسانی زیاد دیده می شود.
۲- موش کشتی یا موش بام Rattus rattus :موش سقف یا موش سیاه و قهوه ای نیز معروف است موشی است با جثه نسبتا بزرگ و کشیده که طول دم آن از مجموع سر و تنه حیوان بزرگتر است پوزه این موشها نسبتا باریک می باشد و گوش ها بلند است.
۳- موش نروژی یا موش فاضلاب Rattus norvejicus: موشی است با جثه نسبتا بزرگ که طول دم آن از مجموع سر و بدن حیئان کوتاهتر است ، پوزه این حیوان پهن و گوشها نسبتا ضخیم و کوتاه است .
مبارزه شیمیایی:
در راستای مبارزه شیمایی با موشها از مواد فوق استفاده می شود .
الف : دور کننده ها
این مواد موجب دور شدن موشها ازمحل های خاصی نظیر جعبه محصولات کشاورزی و بسته های مختلف و سیم های برق می شود . از جمله این مواد می توان تیرام و سیکلو هگزاهید اشاره کرد .
ب : سموم موش کش
۱- مواد تدخینیی :
این مواد در کشتی ها ، انبارها و سایر اماکنی که امکان مسدود نمودن کامل آنها وجود دارد جهت از بین بردن موش ها استفاده می شوند . از جمله این مواد می توان به گاز متیل بروماید دی اکسید گوگرد ، فسفید هیدروژن ، دی اکسید کربن اشاره کرد .
۲- طعمه گذاری :
متداول ترین مبارزه با موش ها در اماکن استفاده از سموم است که طی آن مواد خوراکی مورد علاقه این حیوان را به سموم مختلف آغشته می کند . برای طعمه گذاری در اماکن مسکونی بهتر است که از جعبه یا لوله های مقوایی ، یا قطعات لوله های پلیکا استفاده نمود تا ضمن محافظت از سم منع از پراکنده شدن آن در مکان شده و نیز قابل جمع آوری باشد . ونیز موجب تحریک حس کنجکاوی حیوان شود .
نکته مهم اینکه قبل از مبارزه با جوندگان و یا حین مبارزه با آنها حتما بایستی مبارزه با حشرات هم صورت بگیرد چرا که با از بین بردن جوندگان حشراتی که بر روی جوندگان زندگی کرده سراغ میزبانهای جدید از جمله انسان رفته و ممکن است باعث انتقال برخی از بیماریهای خطرناک به انسان شوند.
برای مبارزه با جوندگان یا از سموم حاد مانند فسفر دوزنگ و یا از سموم آنتی کواگولانت ها (شامل وارفارین ، کوما تترالیل(راکومین ) ، برودی فاگوم (کلرات ) ، برومادیولون (لانیرات ) استفاده می شود.
بهتر است برای مبارزه با جوندگان حتی المقدور از سموم حاد استفاده نشود چرا که برای انسان و سایر پستانداران بسیار خطرناک می باشد. مع الوصف از این سموم در مواقع اضطراری و برای مبارزه ضربتی بر علیه جوندگان می توان استفاده کرد.